Opnieuw beginnen is al jaren een geliefd onderwerp in de media. Interviews met mensen die besluiten te emigreren of aan een totaal andere baan te beginnen, zien en lezen we regelmatig in de pers. Marli Huijer, bijzonder hoogleraar Filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en lector Filosofie aan De Haagse Hogeschool, schreef met Reinjan Mulder, criminoloog en voormalig literatuurredacteur, een boek over dit thema. Waarom, vroegen we haar, is er zoveel belangstelling voor dit onderwerp? Waar komt het verlangen vandaan naar opnieuw beginnen? En: hoe past het in ons leven.
Wat verstaat u onder opnieuw beginnen?
Opnieuw beginnen kan betrekking hebben op iets wat je opnieuw wilt doen, maar ook op een fout die je wilt herstellen. De eerste keer is je relatie stuk gelopen en nu geef je jezelf, bij een nieuwe relatie, de kans om opnieuw te beginnen, in de hoop dat het deze keer wel lukt om iets duurzaams op te bouwen.
Soms zie je echter dat mensen niet één aspect van hun leven willen veranderen maar hun hele leven. Ze nemen dan soms een verzonnen identiteit aan. Dan wordt alles in één keer anders. Een mooi voorbeeld is dat van een Spaanse studente die na de aanslagen van 9/ 11 naar New York vloog en zich onder de naam Tanja Head tegenover de pers presenteerde als een overlevende. Kennelijk wilde zij zo’n ‘lijdend’ slachtoffer zijn. Andere extreme gevallen van een totale make-over zijn Karadžić en Eichmann. Die namen een andere, minder schuldige identiteit aan om aan berechting te ontkomen.
Natuurlijk zijn er ook gebieden in het leven waarbij letterlijk opnieuw beginnen onmogelijk is. Ontmaagd worden, bijvoorbeeld, kan maar één keer, maar ook dan kun je je vaak nog wel met succes voordoen als iemand die nog onschuldig is. Voor een deel is opnieuw beginnen een kwestie van vormgeving, van verhalen vertellen over wie je bent.
Waarom zijn we juist nu zo bezig met het thema opnieuw beginnen?
Daar zijn verschillende verklaringen voor. Het helpt dat we tegenwoordig zo ongelooflijk oud worden, en dus niet te snel uitgeleefd zijn, maar het scheelt ook dat de samenleving zo ontzettend snel verandert. Als je weet dat je 80 jaar te leven hebt, kun je makkelijker halverwege een switch maken en die dan ook nog verwezenlijken.
De samenleving staat toleranter tegenover dit gegeven dan vroeger. Als een chirurg besluit om timmerman te worden, dan vinden we het tegenwoordig niet meer zo raar. We herkennen en accepteren het verlangen jezelf vorm te geven, omdat we zelf ook in een sfeer van continue verandering leven.
Aan de andere kant: Hoe groot een verlangen naar opnieuw beginnen ook is, er moet ook een zekere continuïteit zijn in ons leven. De menselijke soort heeft overleefd door aanpassing, maar ook door continuïteit. Als mensen onveranderlijk waren, zouden ze als soort snel uitsterven, maar veranderen we te snel, dan overleven we dat niet en sterven we ook uit.
Hoe komt men er meestal toe om opnieuw te beginnen?
De kiem van het opnieuw beginnen zit meestal niet in jezelf. Er gebeuren vaak dingen in je leven die een externe aanleiding vormen om een nieuwe stap te doen. Een mens reflecteert voortdurend op wat zich voordoet in zijn leven. Daar trekt hij dan bepaalde consequenties uit en die kunnen er op neerkomen dat hij een andere weg inslaat. Wanneer een vrouw beide ouders kwijtraakt, kan dat ertoe leiden dat zij zich niet meer zo gebonden voelt aan het land waar ze geboren en getogen is. Dit kan leiden tot het besluit om te migreren. Ook in deze economische crisis zie je soms dat een gedwongen ontslag tot het besluit leidt om iets heel anders te gaan doen, wat anders vast niet zou zijn gebeurd.
In het laatste geval word je toch gedwongen om opnieuw te beginnen?
Je kunt dan niet hetzelfde blijven doen maar dat wil niet altijd zeggen dat je voor iets anders kiest, je kunt ook blijven wachten tot je weer terug kunt, of je kunt wat dan ‘bij de pakken neerzitten’ heet. Verlaten worden door een partner bijvoorbeeld of het overlijden van je partner maakt dat je relatie ophoudt, maar sommigen willen daar niet aan. Het nieuwe is dan te bedreigend voor ze, want ze kennen het niet en dat alleen al ervaren wij als iets dat te riskant is. De een zal zich al dan niet doelbewust in een nieuw avontuur storten, maar bij de ander roept elke nieuwe situatie zoveel angst op dat zij of hij teruggrijpt naar een verder verleden en zich verstopt in de nostalgie.
Sommige mensen voelen zich al bedreigd omdat hun buurt verandert, bijvoorbeeld wanneer er andere mensen komen wonen dan ze gewend waren. Maar de wereld om ons heen verandert continu en daar moet je zelf in mee veranderen. Anders zul je je moeten terugtrekken uit die wereld.
Hoe frequent beginnen mensen tegenwoordig opnieuw?
Vroeger zaten we generaties lang vast in bepaalde verbanden maar dat is nauwelijks meer zo. Mensen trouwden één keer en, of ze gelukkig waren of niet, ze bleven bij elkaar. Zo ging het ook met een baan. Je diende hem uit. Tegenwoordig, met de flexibilisering, kun je dat wel willen, maar het lukt je niet eens. Je krijgt geen vast contract en weet dus van tevoren dat je om de zoveel tijd op zoek moet naar een andere baan. Daar stel je je dan al op in. Je maakt jezelf flexibeler. Daardoor heb je minder neiging om te blijven zitten in welke relaties dan ook, als ze je niet meer bevallen. Uit onderzoek blijkt daarom dat veel mensen tegenwoordig een groot verlangen hebben naar een nieuwe baan of een nieuwe relatie. Er is een groter besef van eindigheid gegroeid.
Is een nieuw begin realiseren makkelijk?
Hoe vaak het ook voorkomt, opnieuw beginnen is niet altijd makkelijk. Veel mensen verlangen ernaar maar de realiteit is dat vooral het loslaten van het verleden moeilijk is. Ten eerste zijn er de achterblijvers die dit soms niet accepteren. Of de omgeving protesteert. Neem bijvoorbeeld de situatie waarin een vrouw haar kind afstaat, omdat ze vrij wil zijn voor een nieuwe relatie. Ik kan me voorstellen dat zij dat eigenlijk zo moeilijk vindt dat ze niet eens meer aan het kind herinnerd wil worden. Maar onze cultuur pikt dat niet. Allerlei televisieprogramma’s gaan dan achter zo iemand aan om haar weer op te sporen.
Een ander obstakel is dat we in een maatschappij leven waarin alles over ons gedocumenteerd wordt. Wie pas ontslagen is, zal nog jarenlang op google kunnen teruglezen wanneer en in welke functie hij bij dat oude bedrijf begonnen is. Ook je vorige huwelijken en de scholen waar je af moest, zijn nu voor altijd te achterhalen. Dit laatste weegt zwaar als je zonder om te kijken opnieuw wilt beginnen.
Waarom werkt onze gedocumenteerde samenleving daarin tegen?
Waar alles gedocumenteerd wordt, verdwijnt niets. Een jeugdzonde verjaart niet meer. Alle data van iedereen worden opgeslagen met het risico dat je voortdurend etiketten krijgt opgeplakt die niets meer te maken hebben met de persoon die je bent of wilt zijn. De omgeving construeert uit alle data die er van je bestaan, een beeld van jou en daar word je op vastgepind en je zult je tot in het oneindige moeten verantwoorden waarom je niet meer de persoon bent die je toen was.
In welke situatie maken vrouwen vaak een nieuw begin?
Veel vrouwen worden gedwongen opnieuw te beginnen tussen hun 35ste en hun 55ste, de jaren waarin relaties stranden. Vroeger had je de situatie dat vrouwen die ongehuwd zwanger werden het kind in het geheim moesten baren en daarna gedwongen werden om opnieuw te beginnen alsof de zwangerschap en het kind er nooit waren geweest. Door voorbehoedsmiddelen en de mogelijkheid tot het plegen van abortus ligt dat anders. Vrouwen hebben nu, zeker tot hun 30ste, een redelijke controle over hun leven. Maar nu zie je dat de frustraties komen rond het hebben van kinderen en het doormaken van een eventuele scheiding, en dat die controle over wie je bent pas dan plotseling minder wordt.
Welke invloed heeft de biologische constitutie van een vrouw op het al of niet gedwongen opnieuw beginnen?
Mannenlevens worden vaker beschouwd als lineair verlopend, en vrouwenlevens meer als cyclisch. Maar dat is te simpel. Ook een mannenlichaam kent allerlei cycli: hij moet zich tot op hoge leeftijd vrijwel dagelijks, cyclisch dus, scheren. Ook de aanmaak van zaadcellen is cyclisch: een zaadcel doet er zo’n 75 dagen over om te ontstaan en de weg naar buiten te vinden, iedere keer weer. Vrouwen worden daarentegen geboren met een vaste eicelvoorraad. In de puberteit begint de menstruatie en rond het vijftigste levensjaar is de voorraad eitjes op. De overgang van meisje naar vruchtbare vrouw wordt vaak als iets feestelijks gezien, terwijl de overgang van menstruerende naar niet-menstruerend leven vaak negatief wordt geduid.Het is de vraag of vrouwen zich dat moeten laten aandoen. Als vrouw kun je ook denken: er zijn allerlei cycli in het leven en elke cyclus brengt een nieuw begin. In plaats van te denken dat het afgelopen is als je niet meer vruchtbaar bent, kun je ook denken dat je in ieder geval een zorg minder hebt: geen slingerende maandverbanden of bebloede onderbroekjes meer.Omdat we tegenwoordig zo veel ouder worden, kunnen we ook na de menopauze nog van alles aanpakken. Vrouwen die rond hun 30ste kinderen krijgen, zijn tussen hun 50ste en 55ste klaar met opvoeden, en hebben dan nog een leven voor zich. De Frans -Amerikaanse beeldende kunstenares Louise Bourgeois bijvoorbeeld brak pas echt door op haar zestigste.
De realiteit van onze maatschappij is alleen dat we straks door de vergrijzing een ongekend grote groep vrouwen en mannen hebben die ouder zijn dan 50 jaar. Vaak hebben zulke ouderen meer dan jongeren de neiging tot behoudzucht. Dit is niet zonder gevaar. Want zouden behoudzuchtige ouderen de meerderheid krijgen in allerhande commissies, dan zou het wel eens zo kunnen zijn dat er geen ruimte gegeven wordt aan nieuwe vormen of ontwikkelingen, met het risico dat de samenleving verstart.
Hoe verloopt het proces van het oude naar het nieuwe?
Vaak is er een periode, wanneer je hebt besloten opnieuw te beginnen, waarin je weinig of niets met het verleden te maken wilt hebben. Je probeert dan nieuwe dingen uit. Maar daarna zul je zien dat je het oude ook ergens met het nieuwe moet samenbrengen. Ook als je bewust kiest voor een nieuwe baan, omdat je op zoek bent naar een uitdaging, raak je iets kwijt en dat kunnen soms fijne en geliefde collega’s zijn. Het is daarom belangrijk om tijd te nemen om te rouwen om wat er verloren gaat.
Zelf heb ik in zo’n fase altijd baat bij het lezen van literatuur. Dat helpt mij de zogeheten tussentijd goed door te komen. De Belgische schrijfster Kristien Hemmerechts beschrijft bijvoorbeeld in haar dagboek Een jaar als (g)een ander een situatie waarin ze in de omhelzing met haar nieuwe partner ook het lichaam van haar overleden partner kon voelen. Zo vindt ze in het nieuwe het oude. Dat vind ik een mooi, treffende beeld. Juist dat soort beelden geeft mij vaak troost.
Opgetekend door Henna Goudzand Nahar
Beeld: Erik Hagoort
Marli Huijer richt zich in haar onderzoek op de invloed die nieuwe (biomedische, informatie en communicatie) technologieën hebben op hoe we tijd opvatten en ermee omgaan. Ook in eerder werk gaat het steeds over de relatie tussen enerzijds het alledaagse bestaan en anderzijds wetenschap en technologie. In haar proefschrift (De kunst gewoon te leven) was dat in relatie tot aids; in latere publicaties in relatie tot vrouwen, eicellen en genetica. Daarnaast doceert zij over diverse onderwerpen op het gebied van filosofie, cultuur en politiek. Haat laatste collegereeks ging over de grenzen aan de vrijheid van spreken.
In april 2010 verschijnt onder redactie van Marli Huijer & Martijntje Smits: Moralicide. Nieuwe morele vocabulaires voor technologie. Uitgeverij Klement, Kampen.
Marli Huijer en Reinjan Mulder, Opnieuw beginnen. Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam, 2009, 221blz, ISBN 978 90 468 0570 1
Cartoon: John Prop